YÖNETİM BİLİMİNİN DOĞUŞU: TARİHSEL BAKIŞ
Prof. Dr. Coşkun Can Aktan
Organizasyon, insan ihtiyaçlarını karşılayacak mal ve hizmet üretmek ve sunmak için faaliyette bulunan bir örgüte verilen isimdir. Organizasyonlar amaçlarına göre “kamu organizasyonu”, “özel organizasyon” ve “kâr amacı gütmeyen gönüllü organizasyon” olmak üzere gruplara ayrılabilir. Özel organizasyon için kâr amacı ön planda iken, kamu organizasyonları ve gönüllü organizasyonlar için kâr amacı yerine topluma hizmet düşüncesi daha belirgindir. Yönetim ise bir organizasyonda tüm ekonomik kaynakların (emek, sermaye, toprak, bilgi) en etkin ve verimli bir şekilde kullanılarak ekonomik faaliyetlerin planlanması, organize edilmesi, yöneltilmesi ve kontrol edilmesidir.
Yönetim insan ilişkilerinin olduğu her yerde ve zamanda varolmuştur. Tarihçiler yönetim düşüncesinin ilk çağda yaşamış medeniyetlerde dahi varolduğunu ve zaman içerisinde gelişme gösterdiğini belirtmektedir. tarihçi Daniel A. Wren organizasyon ve yönetim düşüncesinin başlangıcını M.Ö. 5000’li yıllara kadar götürmektedir (Bkz: Tablo-I.1). Sümerliler o dönemde hem ticari ilişkilerde, hem de devlet yönetiminde geçerli olan ilkeler ve kayıtlara sahip bulunmaktaydılar. M.Ö. 4000-2000 yılları arasında Mısır Medeniyetindeki piramitler organizasyondan başka bir şey değildi. Bu piramitlerde, sürekli görev yapan yöneticiler ve çalışanlar mevcuttu. Mısırlılar bugün modern yönetimin önemli bir aracı olan ileriye dönük tahmin ve planlama konusunda da çalışmalar yapıyorlardı. İbraniler ve Babillerin organizasyon ve yönetim alanındaki düşünce ve uygulamaları da önem taşımaktadır. Babiller bugünkü anlamda sözleşme hukukunun ilk müjdecileri olarak kabul edilebilirler. Milattan önce 2000-1700 yılları arasında yaşayan bu medeniyette ticari ilişkilerde sözleşmenin varlığı dikkat çekmektedir. Yine ilk çağda Eski Yunan felsefesi, bugün sadece yönetim alanında değil, ekonomi, siyaset, sosyoloji gibi pek çok sosyal bilimler alanında temel olarak kabul edilmektedir. Sokrat, Eflatun ve Aristo gibi düşünürlerin eserleri yönetim felsefelerinin gelişimine önemli katkılar sağlamıştır. Bu düşünürlerin eserleri çalışma ahlakı ve yönetim ahlakı alanında ilk eserler olarak kabul edilmektedir. Bu filozoflar sadece devlet yönetimi ile değil, tüm organizasyonlarda yönetim konusu ile ilgilenmişlerdir. Roma İmparatorluğu döneminde de organizasyon ve yönetim alanında gelişmeler olmuştur. Bu dönemde küçük çapta bazı imalathanelerin (silah, tekstil ve çanak-çömlek fabrikaları) varlığı dikkat çekmektedir.
Ortaçağ ve Yakın Çağ içerisinde de organizasyonlar ve yönetim felsefesi alanında önemli gelişmeler yaşandığı görülebilir. Ortaçağda gerek Doğu’da ve gerekse Batı’daki gelişmeler organizasyonlarda hem yapısal değişimi hızlandırmış hem de yönetim anlayışında zaman içerisinde değişikliklere neden olmuştur.
Modern ekonomi biliminin kurucusu Adam Smith’in 1776 yılında yayınlanan “Milletlerin Zenginliği” adlı eseri organizasyon ve yönetim teorisinin bilimsel bir araştırma alanı olarak ortaya çıkmasına önemli katkılar sağlamıştır. Smith’in işbölümü ve uzmanlaşma ile ilgili düşünceleri önemli ölçüde etkilemiştir.
Tablo I. 1: Yönetim Düşüncesinin Ortaya Çıkışı ve Evrimi
|
SÜMERLİLER MÖ 5000 |
Hem devlet yönetimi, hem de özel ticari ilişkiler için kullanılabilecek kayıtlara sahiptiler. |
|
MISIRLILAR MÖ 4000-2000 |
Stok kayıtları mevcuttu; piramitler gibi geniş ölçekli inşaatlar için bir bürokratik yönetime sahiptiler; daimi yöneticiler istihdam ediyorlardı; tahmin ve planlamadan araç olarak yararlanıyorlardı. |
|
İBRANİLER MÖ 4000 |
Organizasyon yapısı, yönetimi ve kontrolüne ilişkin ilkeler ve uygulamalar mevcuttu. Bu ilkelerin bir kısmı Tevrat’ta ve bu kutsal kitap içerisinde “On Emir” içerisinde yeraldı. |
|
BABİLLER MÖ 2000-1700 |
Ticari ilişkilerde hukukun uygulanmasını sağladılar; ücretler ve sözleşme ile hukuk kuralları oluşturdular. |
|
YUNANLILAR MÖ 500-200 |
Çalışma ahlakına önem verdiler; Sokrat’ın evrensel yönetim felsefesi bu döneme rastlar; problem çözme konusunda ilk bilimsel yöntemler Yunanlılar tarafından geliştirilmiştir. |
|
ROMALILAR MÖ 200-MS 400 |
Silah, tekstil, çanak-çömlek imalatı için fabrikalar yaptılar; ulaşım için yollar inşa ettiler; kalifiye ve uzmanlaşmış işçiler kullandılar; otoriter bir organizasyon yapısını benimsediler. |
|
VENEDİKLİLER 1300 |
İşletme faaliyetleri için bir yasal çerçeve oluşturdular. |
|
LUCA PACIOLI 1494 |
Muhasebecilik alanında ilk gelişmeler Pacioli’nin katkıları ile oldu. |
|
ADAM SMITH 1776 |
Milletlerin zenginliği için işbölümü ve uzmanlaşmanın önemi üzerinde durdu. Piyasa ekonomisinin modern anlamda ilk ilkelerini ortaya koydu. |
Kaynak: Daniel A. Wren, The Evolution Of Management Thought, 2nd ed. New York: Wiley 1979’dan adapte edilmiştir.
