Dr.Hasan Tutar

İşyerinde psikolojik şiddet (mobbing), çeşitli aşamaları içeren bir süreç şeklinde devam eder. Mobbing oluştukça çeşitli psikolojik faktörler etkileşime girer ve kurbanın sağlığını olumsuz biçimde  etkiler. Mobbing sendromu; haksız suçlama, küçük düşürme, genel taciz, duygusal eziyet ve psiko-terör uygulamak yoluyla, bir kişiyi işyerinden dışlamayı amaçlayan, kötü niyetli eylemlerden oluşan bir süreçtir.

                Psikolojik şiddet sendromu genel olarak; çalışanların şerefi, doğruluğu, güvenilirliği ve mesleki yeterliğine saldırıyla başlar.[i] Mobbingde, insanların imajını, meslek ahlakını ve yeterliğini küçültücü davranışlar vardır. Mesleki yeterlik sorgulandığı zaman, bu aynı zamanda, kurbanın mesleki kişiliğini tartışmalı hale getirir ve onun çevresinde bir güvensizlik halkası oluşturulur. Mobbingcinin algılamasına göre, eğer ona güvenilmiyorsa, yaptığı iş değersizdir ve kendileri de, değersiz hale getirilmelidir. 

Mobbing sürecinin ikinci aşamasında kurban; olumsuz, küçük düşürücü, yıldırıcı, taciz edici, kötü niyetli ve kontrol edici iletişimle ve kontrollü bir “gerilim strateji”siyle,  kronik kaygı ve endişe içinde bırakılmaya çalışılır. Olumsuz iletişim yoluyla kurbanın aşağılanması, utandırılması ve küçük düşürülmesi amaçlanır. 

Mobbing sürecinde kurbanı en fazla etkileyen mobbingin sıklığı, tekrarı ve süresidir. Psikolojik şiddet arttıkça ve süresi uzadıkça, etkisi de artar. Herkesin psikolojik şiddete dayanma sınırı farklıdır. Birisi için, dayanılabilir olan bir durum, diğerine çok büyük zarar verebilir, psikolojik olarak yaralayabilir. Psikolojik şiddeti tolere edemeyen mağduru bekleyen son, kişisel benlik duygusunun kaybı veya ölümüdür.

Psikolojik şiddet sürecinde sık başvurulan yollardan biri de, mağduru karalamaktır. Mağdurun performansı, yeteneği ve becerisi yüksek olmasına rağmen, yetersizmiş gibi, gösterilir veya daha önce şikayet konusu olmayan bazı hataları, sorun olarak görülebilir. Bu aşamada kurbanın sağlığı etkilenir; bir takım semptomlar görülmeye başlar. Performans düşüren konsantrasyon bozukluğu, hastalık izinleri genellikle bu aşamada sık gözlenen belirtilerdir. Psikolojik şiddetin bu aşamasında kurban artık bellidir ve tanımlanmıştır; dolayısıyla sıra bilinen ve tanımlanan kurbanı ortadan kaldırmaya gelmiştir.

Mobbingci hedefle mücadelede ilk adımın, onu kabul edilemez bir kimlikle tanımlamakla atılacağını bilir. Thomas. Aquino’nun dediği gibi “yok etmek için, insanlar aleminde tanımlama, hayvanlar aleminde ise yeme kuralı geçerlidir.” Psikolojik şiddetin bu aşamasında kurbanın kendini savunmak için daha fazla çaba göstermesi gerekecektir; artık kurbanı ortadan kaldırmak amacıyla gerekli adımları atmak için uygun bir zemin oluşturulmuştur.

Burada vurgulanması gereken nokta, psikolojik şiddetin, zaman geçtikçe acı veren rahatsız edici davranış süreci olarak meydana geldiğidir. Sinsice başlar ama öyle hızla ilerler ki, kısa sürede geri dönülmez noktaya erişir. Olaylar, bir hortum sarmalı biçiminde hız kazanır.

Her sosyal ve psikolojik olayda olduğu gibi psikolojik şiddet de bir süreci takip eder.  Leymann,[ii] işyerinde psikolojik şiddet  sürecinde, beş aşama belirlemiştir:

Tanımlama aşaması. Bu aşama önemlidir; çünkü, kurban; “zor”, “asi”, “muhalif”, “öteki” veya psikolojik sorunları olan biri olarak damgalanır. Yönetimin yanlış yargısı ve taraflı tutumu, bu negatif döngüyü hızlandırır. Hemen her zaman, bunun sonunda, işten kovulma, yer değiştirme zorlanma veya zorunlu istifa vardır.

Anlaşmazlık aşaması. Kritik bir olayla, bir anlaşmazlıkla, karakterize edilir. Henüz mobbing değildir fakat mobbing davranışına dönüşebilir.

Saldırganlık aşaması. Bu aşamada saldırgan eylemler ve psikolojik saldırılar, mobbing dinamiklerinin harekete geçtiğini gösterir.

Kurumsal güç aşaması. Yönetim, ikinci aşamada doğrudan yer almamışsa da, durumu yanlış yargılayarak, bu negatif döngüde işin içine girer ve kurban, örgütlü ve kurumsal bir güçle baş etmek zorunda bırakılır.

İşine son verilme aşaması. Psikolojik  şiddeti sarsıntısı, travma sonrası stres bozukluğunu tetikler. Kovulmadan sonra, duygusal gerilim ve onu izleyen psikosomatik hastalıklar  devam eder. Mağdur işini bırakmakla da psikolojik şiddet baskısından kurtulamaz.

Örgüt, psikolojik şiddeti görmezden geldiği, göz yumduğu, hatta kışkırttığı için, kurban, çok sayıda ve örgütsel gücü arkasına alan kişi karşısında, kendini, çaresiz görür ve mobbing süreci tamamlanmış olur. Üst yönetimin mobbingi görmezden gelmesi, hatta teşvik etmesi, sendromun büyümesine neden olur.

Davenport ve arkadaşları psiko-teröre ilişkin süreci, beş farklı kategoride ele almakta ve psikolojik şiddet mağdurlarının karşılaşabilecekleri olası yıldırma davranışlarını Leymann tipolojisi tanımıyla aşağıdaki gibi sıralamaktadırlar:[iii]

 İlk aşama: İletişim biçimi ve etkileri:

- Astın kendini ifade etmesi mobbingci üst tarafından sınırlandırılır,

- Toplantılarda sözü kesilir ve sözüne önem verilmez,

- Çalışma arkadaşlarıyla diyalog olanakları sınırlandırılır,

- Azarlama ve karalama gibi eylemlere maruz bırakılır,

- Başarıları görmezlikten gelinir ve başarısızlıkları abartılır,

- Özel yaşamı sürekli eleştirilir,

- Telefonla taciz ve rahatsız edilir, sözlü olarak tehdit edilir.

 İkinci aşama: Sosyal ilişkilere saldırı:

- Zayıf kişilikli insanlar “güç”ten yana tavır takınarak, mobbing mağduruyla ilişkilerini en asgari düzeyde tutarlar.

- Şikayet kanalları sınırlandırılmaya çalışılır.

- Diğer çalışanlardan izole edilir ve mağdurla yakın ilişki kurmaya çalışanlara iyi gözle bakılmaz. Onun da bir mobbing mağduru olma riskinden söz edilir.

- Mağdur görmezlikten gelinir; “yokmuş” gibi davranılır ve haklarına ve kişiliğine saygı gösterilmez.

Üçüncü aşama: İtibara saldırı:

- Mağdura karşı bir karalama kampanyası başlatılır.

-Asılsız dedikodu çıkarılır, çeşitli iftiralara maruz bırakılır.

-Alaya alınır, başarıları küçümsenir ve başarılarının nedeni dış faktörlerde aranır. Herhangi bir kusuru ile alay edilir ve kusurları kendi kişisel faktörleriyle izah edilmeye çalışılır.

-Psikolojik sağlığı konusunda ileri geri konuşulur. “Tehlikeli” olduğu yönünde şayia yayılır.

- Siyasi ya da dini inançlarıyla alay edilir. İnançlarına ve değerlerine sözlü ve fiili saldırıda bulunulur.

- Öz saygısını olumsuz yönde etkileyecek davranışlarda bulunmaya zorlanır. 

-Kararları sürekli sorgulanır. Dar görüşlülük ve vizyonsuzlukla suçlanır.

- Küçük düşürücü isimlerle çağrılır, unvanları göz ardı edilir ve kendisine karşı saygısız bir dil kullanılır.

Dördüncü aşama: Yaşam ve iş kalitesine saldırı:

- Mağdura önemli görevler verilmez, yetkileri sınırlandırılır, haklarından mahrum bırakılır. Her hakkına yargı yoluyla kavuşmaya zorlanır. Lehine olan kararların uygulanması kasıtlı olarak geciktirilir.

- Yeteneklerinden daha önemsiz ve öz saygısını olumsuz yönde etkileyen görevler verilir

- İstifaya zorlamak ve gözden düşürmek için niteliğinden daha düşük yerlerde önemsiz görevler verilir. 

Beşinci aşama: Doğrudan sağlığı etkileyen saldırılar:

- Mağdur fiziksel olarak zor bir görev yapmaya zorlanır.

- Bayan mağdurlar ima yoluyla sözle veya fiili olarak cinsel tacize maruz bırakılır. 

Yukarıda sayılan faktörlerden de anlaşılacağı üzere mobbing kısaca; yaşı, ırkı, cinsiyeti, inancı, uyruğu, veya herhangi bir nedenle kurbanı rahatsız etme ve her tür kötü muameleyle başlayan ve derinleşen sistematik bir psiko-terördür. Psikolojik şiddet süreci, ya kişinin benliğini öldürüp koşulsuz itaatini sağlamakla veya istifasıyla sonuçlanır.