e-DEVLETE GEÇİŞ: BAZI SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ

Prof.Dr.C.Can Aktan

Elektronik devletin gerçekleştirilmesi hiç şüphesiz ciddi bazı vizyonu, misyonu, strateji ve aksiyonların uygulanmasını gerektirmektedir. E-devlet yolunda hızla ilerleyebilmek için öncelikle aşağıda belirtilen noktaların çözüme kavuşturulması gerekmektedir.[7]

• Liderlik: Ülkenin en tepe yönetimi e-devlete olan inancını sadece sözlerle değil fiilen kararlı ve tutkulu bir şekilde göstermelidir. e-Devlete sahip çıkan, sorumluluğunu üstlenen, işi sadece ülkenin bilişim vizyonu ve stratejilerini geliştirmek olan partiler üstü düzenleyici, sürekli çalışan bir kurum kurulmalıdır.

• Koordinasyon: Ülkenin değişik kuruluşları bir araya getirilerek kurumlar arası koordinasyon mutlak suretle sağlanmalı, ortak hedef ve amaçlar net bir şekilde ortaya konarak projelerdeki çok başlılık önlenmelidir. Toplumun her kesiminin (özel sektör, kamu kurumları, üniversiteler ve sivil toplum kuruluşları) katılımıyla bir ulusal eylem planı hazırlanmalı ve zaman kaybetmeden uygulamaya geçilmelidir.

• Eğitim: Sistemin başarıyla işleyebilmesi için, yalnızca kamu birimlerinin teknik ve bilgi olarak hazır olmaları yetmeyecektir. Sistemden yararlanacak olanların da (e-Vatandaş), sistemi anlaması, teknoloji kullanım yeteneklerinin belirli bir düzeye çıkartılması ve teknolojik gelişmelerden haberdar olmaları gerekmektedir. Halkın bilinç düzeyini arttırmak uzun bir süreç gerektireceğinden Internet’in bütün okullara ulaştırılması sağlanmalıdır. E-devlet’in sağladığı kolaylıklar fark edilmeye başlandıkça, eğitim süreci de hızlanacaktır.

• Teknoloji: Hem bireyin hem de ilgili kamu kuruluşlarının, uygun ve birbiriyle uyumlu araçlar kullanıyor olması gerekmektedir. Bilgi teknolojileri için kullanılacak standartlar belirlenmeli, teknoloji üretimine yönelik AR-GE çalışmaları başlatılmalıdır.

• İhtiyaç-Erişim: Elektronik ortamda sunulacak kamu hizmetleri müşteri tercihlerini dikkate alarak belirlenmeli, farklı erişim seçenekleri sunabilmeli, Internet kullanımını özendirici çalışmalar yapılmalı ve vatandaşların kamu yönetimine güvenlerini arttıracak yönde uygulamalara gidilmelidir.

• Gizlilik-Güvenlik: Kişisel bilgilerin elektronik ortamda ne şekilde kullanıldığı ve nasıl korunduğu en çok endişe yaratan alanların başında gelmektedir. Bu nedenle kişisel bilgilerin mahremiyeti sağlanmalı ve kişiye ait hangi bilginin hangi yetkilerle kullanılabileceği yasal süreçlerle tanımlanmalıdır. Bireyin kişisel bilgilerinin ne amaçla istendiği açık ve anlaşılır bir şekilde belirtilmelidir.

• Hukuk: Hukuksal mevzuatlar gelişen bilgi ve iletişim teknolojilerine göre yeniden gözden geçirilerek Avrupa Konseyi, Birleşmiş Milletler ve OECD gibi ülkemizin de üyesi olduğu uluslararası kuruluşların başlatmış olduğu çalışmalar incelenerek uygun yasal düzenlemeler gerçekleştirilmelidir.

• Bütçe: Ulusal kaynaklardan gerekli bütçe ayrılarak bu işe ne kadar gönül verildiği gösterilmeli. Uluslararası kuruluşlardan kaynak alınması için kamu, özel sektör ve sivil toplum kuruluşları tarafından e-devlet projeleri üretilmeli. Kamu özel sektör işbirliği oluşturularak özel sektörün finansman ve teknoloji desteği yapması sağlanmalıdır.

Elektronik devletin hukuki yönden yapılanmasında aşağıdaki genel ilkelerden hareket edilmelidir:

-Yapılacak yasal düzenlemeler, bilgi iletişim teknolojilerinden beklenen faydanın azalmasına ya da ortadan kalkmasına neden olmamalıdır.

-Odak noktasının vatandaşa hizmet olduğu göz ardı edilmemelidir.

-Bilginin güvenliği ve gizliliği yasal olarak da sağlanmalı ve bu konuda yapılan yasal düzenlemeler caydırıcı ve güvenirliği bakımından da ikna edici olmalı, ancak, kanunla belirtilen haller dışında, vatandaşların kamu bilgilerine erişim hakkı yasal teminat altına alınmalıdır.  

-Bürokrasiyi azaltmaya yönelik yasal düzenlemeler de diğerlerine koşut olarak yapılmalıdır (Kamu yönetiminin yeniden gözden geçirilmesi, gereksiz iş ve işlemlerin, belgelerin elenmesi).

-Kamu kurumlarının girişimleri mutlak surette en üst yürütme makamının (Başbakan) vereceği yetki ile olmalıdır (lider inisiyatifi).

 E-devletin oluşturulması için hukuki altyapının oluşturulması da son derece önemlidir. Bu çerçevede; gerçekleştirilmesi gereken genel (dolaylı) ve özel (doğrudan) yasal düzenlemeleri özetlemekte yarar bulunmaktadır.[8]

Genel Yasal Düzenlemeler:

-Gerekli teknik altyapının hazırlanmasında özel sektör kaynaklarının da kullanımını ve sektör içi rekabet yaratarak hizmetin etkinliğini sağlayacak serbestleştirme düzenlemesi yapılmalıdır. İletişim sektörünün rekabete açılması ile, söz konusu teknolojilerin, özellikle de e-devlet açısından en yoğun kullanım alanı bulan İnternet hizmetinin herkes tarafından erişilebilir fiyat düzeyinde sunulması hedefine ulaşılabileceği öngörülmektedir. 

-Elektronik imza ve onay kurumları altyapısı oluşturulmalıdır. Amaca ulaşmak için, e-imzanın ticaret, borçlar, usul hukuku vb. alanlarla ilişkisi kurulmalıdır. Elektronik imza, bilginin gizliliği, bütünlüğü ve kimlik belirleme yönlerinden gerekli bir araç olmaktadır. Devletin kendi içinde ve vatandaşlarla ya da özel sektörle elektronik ortamda kuracağı ilişkilerinde elektronik imzanın yoğun olarak kullanılacağı öngörülmektedir. E-imzayı oluşturacak ve önceden belirlenmiş kurallar dahilinde tahsis edecek onay kurumları da bu çerçevede zorunlu idari yapılardır.

-Elektronik kayıtların geleneksel hukuk karşısındaki zaafiyetinin giderilmesine yönelik düzenlemeler yapılmalıdır. Elektronik kayıtlar, Türk hukukunda vergi ve para piyasasındaki çok küçük bazı uygulamalar hariç geçerli sayılmamaktadır. Elektronik devlet, aynı zamanda bürokratik işlemlerin azaltıldığı, kayıtların elektronik ortamlarda saklandığı bir yapı öngördüğünden, e-devletin gerçekleştirilmesi sürecinde elektronik kayıtlara, yazılı kayıtlar gibi yasal geçerlilik sağlanması kaçınılmazdır.

-Elektronik ortamda kişisel bilgilerin korunmasına yönelik yasal düzenleme yapılmalıdır. Kişisel bilgilerin gizliliği, her türlü iletişimde olduğu gibi elektronik haberleşmede de zorunludur. İstisnalar tanımlanabilir (örneğin bazı kamu kurumlarının kişisel bilgilere belirli bir yasal prosedür kapsamında erişebilmesi, kamu kurumlarının kendi aralarında bilgi alışverişinde bulunmasını gerektiren işlemler gibi) olmakla birlikte, asıl olan kişisel bilgilerin, kişinin rızası ve bilgisi olmadan üçüncü tarafların kullanımına sunulmamasıdır.   

-Tüketicinin elektronik ticarette korunmasına ilişkin yasal düzenleme yapılmalıdır. Bu husus, tüketicinin korunmasına ya da sözleşme hukukuna ilişkin yasalar çerçevesinde ele alınmalıdır. Hem merkezi hem de yerel idarelerin sunacağı bazı doğrudan satış hizmetleri olabilir. Bunlar örneğin hatıra para, posta pulu olabileceği gibi, bazı danışmanlık vb. hizmetler de olabilir. Bu kapsamda, hizmete erişen kişi ya da şirketler de kamu birimleri karşısında tüketici niteliğinde olacaktır. 

-İnternet alan isimleri, marka hukuku ile ilişkisi, eser sahibinin hakları ile ilgili fikri haklara ilişkin yasal düzenlemeler yapılmalıdır. Elektronik ortamda kamu kurumlarının bazı hizmetleri fikri haklar kapsamında değerlendirilebilir. Ayrıca, kamu web sitelerinde üzerinde fikri hak taşıyan eserler de yer alabilir. Alan isimleri konusundaki güçlükler de, kamu web siteleri için de benzer şekilde geçerlidir.

-İnternet servis sağlayıcıların sorumlulukları, İnternet yayıncılığına olan yansımalarına ilişkin hususlar düzenlenmelidir. Bir çok kamu biriminin web sayfasında İnternet yayıncılığı yapılmaktadır. Sadece bu amaçla kurulmuş olan Anadolu Ajansı gibi resmi teşkilatlar kanalıyla devlet, kamunun gündemi hakkında haberler sunmaktadır.

-Ceza hukukunun elektronik ortamda işlenen suçlar kapsamında yeniden değerlendirilmesi gerekmektedir. Elektronik ortamda işlenen suçların tanımlanması ve bunlara verilecek cezaların belirlenmesi, her türlü elektronik işlemde olduğu gibi e-devletin işleyişi için de zorunludur.

-Vergi, gümrük ve muhasebe kayıtlarının tutulmasına ilişkin yasal düzenlemelerin yeniden ele alınması gerekmektedir. Vergi tahakkuku ve tahsili ile gümrük işlemlerinin elektronik ortama taşınması, en yaygın e-devlet uygulamalarındandır. Elektronik imza, elektronik kayıtların geçerliliği gibi alanlarla yakın bir ilgisi bulunan ve bürokrasinin yoğun olduğu alanlar olduklarından, özellikle vergilerin ödenmesi konusundaki güçlükler düşünüldüğünde, pek çok kullanıcı açısından arzu edilen bir uygulama olacağı öngörülebilir.

-Bilişim sektörünün gelişmesi devlet politikası olarak kabul edilerek; sektörün yapısına uyan, önünü açan özel politikalar üretilerek,  düzenlemeler yapılması ve varolan sorunların çözümlerinin bulunması tartışılmalıdır. (Örneğin; Dış Ticaret Müsteşarlığı’nca Bilgi ve İletişim Teknolojileri Sektörünün ürünlerinin ayrı bir kategori olarak değerlendirilmesi, Bilgisayar ürünlerinin 2002/9 sayılı İthalat Tebliği kapsamına ek bir tebliğ ile ilave edilmesi gibi.)

Özel Yasal Düzenlemeler

-Kamu kurumlarının birbirleri, iş çevresi ve vatandaşlarla olan elektronik bilgi akışına (e-formlar, bildirimler, dilekçeler vs.) ve elektronik belgelerin (kayıtların) arşivlenmesine imkan verecek bir yasal düzenlemenin gereği tartışılmalıdır. Bazı ülke örneklerinde, kamuda kağıt kullanımının ya da bürokrasinin azaltılması ile ilgili münhasır yasal düzenlemeler yapılmaktadır.

-Kamu kurum ve kuruluşlarının elektronik ortamda yapacakları yazışmaları sınıflandıran ve standartlarını düzenleyen yasal ve idari düzenlemeler yapılmalıdır. Bu tür düzenlemeler, bir yandan Ulusal Bilgi Güvenliği Yasa Tasarısı içerinde ele alınabileceği gibi, diğer yandan da standartların düzenlenmesi açısından geniş katılımlı komisyon çalışmalarını gerektirecektir.

-Kamu kurum ve kuruluşları arasındaki bilgi değişimi ve paylaşımının sağlanması için ulusal ölçekte yasal ve idari düzenlemeler yapılmalıdır. Bu çalışmalar da yukarıda sözü edilen komisyon marifetiyle yapılabilir.

-Vatandaşların kamu bilgilerine erişim hakkı anayasal çerçevede düzenlenerek, bilgiye erişim konusunda standartlar getiren ve erişime açılacak bilgilerin istisnalarının açık ve net bir şekilde düzenlendiği, istisnai olarak yapılan sınırlamalarla ilgili olarak kullanılan takdir yetkisini ise  bağımsız yargının denetimine bırakan bir “Bilgiye Erişim Özgürlüğü Kanunu”nun çıkarılması gerekmektedir.

-Kamu kurum ve kuruluşlarında bilgi işlem birimlerinin kurulmasının ya da eğer mevcutsa bu (veya benzer) birimlerin kamuda bilişim teknolojileri kullanımı konusundaki çalışmalara katılım açısından yetkili ve sorumlu oldukları  yönünde yasal düzenleme yapılmalıdır. Bir başka ifade ile, her kamu biriminde e-devlete geçiş sürecinden sorumlu olacak birim ve bireyler görevlendirilmelidir.

-Kamu kurum ve kuruluşlarında çalışan bilgi ve iletişim personelinin yetki ve sorumlulukları belirlenmeli, özlük haklarının iyileştirilmesine yönelik yasal düzenlemeler yapılmalıdır.

-Kamu bilgilerinin gizliliğini, uluslararası standartlarda ve hukuk devleti normlarına göre düzenleyecek yasal düzenleme yapılmalıdır (Ulusal Bilgi Güvenliği sistemi, gizlilik sınıflandırması mevzuatı, vs.).

-Kamu kurumlarının alımlarını elektronik araçlar üzerinden yapabilmelerine imkan sağlayacak yasal düzenleme yapılmalıdır. Kamu alımları (ihale) mevzuatı, elektronik ödeme araçlarının kullanımına yönelik düzenleme, harcama yetkisi olan kamu görevlilerinin sınırlı tutarlardaki harcamaları özel kredi kartları ile kurum adına yapabilmesi veya kurumlar adına kredi kartı çıkartılması vs. gibi konular bu başlık altında ele alınabilir.

-Elektronik ortamda sunulacak kamu hizmetlerinin fiyatlandırılmasına yönelik esaslara ilişkin düzenleme yapılmalıdır. Bu tür bir çalışma için, geniş katılımlı ve elektronik kamu hizmetlerinin fiyatlandırma ilkelerini belirleyecek bir komisyon oluşturulması gerekebilir.

-E-devlet çalışmalarını üst düzeyde koordine edecek, yönlendirecek ve bu konudaki ilkeleri belirleyecek bir idari yapı oluşturulmalıdır. Bu yapı, doğrudan en üst düzeydeki yürütme birimine karşı sorumlu olmalıdır. İlgili komisyonların yapacağı çalışmalar, bu bünye içerisinde yürütülmelidir. Bu yapı geçici olabilir ve daha sonra izleme fonksiyonunu yerine getirmek açısından daha daraltılmış bir yapıya da dönüştürülebilir.  

-E-devletin oluşumuna kaynak yaratılması için bütçe kanununda düzenleme yapılabilir. E-devlet yapısı, kamu hizmetlerinin görülmesinde etkinlik sağlamakla birlikte, başlangıç ve işletme maliyeti yüksek olan bir oluşumdur. Dolayısıyla, bu amaçla kurulacak bir fon yardımıyla kaynak yaratma ve seçilmiş projelere kaynak tahsisinde bulunma ve izleme gibi bir yöntem tartışılmalıdır.    

-Daha ileride, elektronik demokrasi uygulamalarına geçiş sürecinin gerektirdiği yasal düzenlemelerin yapılması gerekebilecektir (e-seçim, plebisitler, anketler, kamuoyu tercihlerinin belirlenmesi). Genel seçimlerde kullanması daha sonra düşünülebilecek bir uygulama olmakla birlikte, başlangıçta özellikle şehir ya da mahalle yaşayanlarını ilgilendiren, yerel yönetimlerin sorumluluk sahalarında küçük çaplı kamuoyu yoklamaları yapmak mümkün olabilir. 

Kaynak:Yukarıdaki bilgiler şu eserden aktarılmıştır: C.Can Aktan, Etkin Devlet, Konya: Çizgi Kitabevi, 2003.