TÜRKİYE’NİN İHRACAT YAPISI

Türkiye Cumhuriyetinin ilk yıllarına bakıldığında sanayi ve ticari altyapı bakımından Osmanlı’dan pek de parlak olmayan bir miras devraldığı görülmektedir. Genel ekonomi ve dış ticaret politikalarında radikal değişikliklere gidilmesi, 1929 yılından sonraya rastlamaktadır. Bu yıldan itibaren korumacı ve müdahaleci bir dış ticaret politikası uygulanmaya başlanmıştır. Aynı dönemde ekonomi politikalarının temel hedefi, ekonomik açıdan kendi kendine yeterli yapı oluşturmak olarak belirlenmiş, ihracat ise ekonominin ana hedefleri arasındaki gerilerde kalmıştır. 60’lı yıllarda ithal ikameci politikalar uygulanmaya başlanmış ve bu yolla sanayileşmeye çalışılmıştır. Bu politika 1980’lere kadar geçerliliğini korumuştur.

1980 yılı Türk ekonomisi ve dış ticaret politikaları açısından çok önemli bir dönüm noktasıdır. 24 Ocak Kararları ile birlikte, ülke ekonomisinin serbest piyasa mekanizması kurallarına göre işlemesini sağlamak ve dünya ekonomisi ile bütünleşmeyi gerçekleştirmek için “ihracata dayalı sanayileşme” stratejisi benimsenmiştir. Bu dönemde, ihracatı arttırmak için sağlıklı politikalar oluşturulup, uygulamaya konulmuş ve bürokratik engeller büyük ölçüde azaltılmıştır.

Bu kararların alınıp, ihracatın desteklenmesiyle birlikte, dış ticaret hacmi ve özellikle ihracatta önemli artışlar gerçekleşmiş ve ihracatın ürün kompozisyonu da büyük oranda değişmiştir. Türkiye’nin 1980 yılında 2.9 milyar dolar olan ihracatı 2001 yılına  gelindiğinde 31 milyar dolar düzeyine çıkmıştır. İhracat içinde tarım ürünleri payı hızla gerilerken sanayi mallarının payı radikal bir şekilde artış göstermiştir. Nitekim 1980 yılında % 36 olan sanayi ürünlerinin toplam ihracat içindeki payı 2000 yılına gelindiğinde % 81.7’ye ulaşmıştır. Yıllar itibariyle ihracat kompozisyonunda görülen farklılaşma, ülkedeki değişimin yönünü de göstermektedir. Bu noktada sanayi malları ihracatında hazır giyim, dokumacılık ürünleri ve makinelerin araçlarının önemli bir yeri vardır. (Bkz: Tablo-1 ve Tablo-2)

Tablo 1- Dış Ticaret Değerleri (milyon$)

Kaynak: DİE (2002) Dış Ticaret İstatistikleri, www.die.gov.tr

Tablo 2 - Ekonomik Faaliyetlere (USSS, 3. Rev) Göre İhracat (Bin Dolar)

Kaynak: DİE, Dış Ticaret İstatistikleri, www.die.gov.tr

1980’li yılların başında uygulamaya konulan liberalleşme ve ihracatı teşvik politikaları sonucu Türkiye’nin dünya ihracatından aldığı pay, bu gelişmeye paralel olarak hızla artmıştır. Dünya ile entegrasyon çabaları sonucunda; Türkiye ihracatının 1980 yılında dünya ihracatı içerisinde %0,15 olan payı 1985’te % 0.43’e, 1998 yılında da %0,52 düzeyine çıkmıştır.  2001 yılı itibariyle sözkonusu oran % 0.47’ler civarındadır. (Tablo-3)

Tablo 3- Türkiye İhracatının Dünya İhracatındaki Payı (Milyar $)

Kaynak: DTM, Türkiye İhracatının Dünya İhracatındaki Payı, http://www.foreigntrade.gov.tr/TICARET/ihrstr/tarih.htm ve WTO(2001), WTO 2001, http://www.wto.org/english/news_e/pres01_e/pr249_e.htm#table1.5

Türkiye ile dünya ihracatı arasında büyüyen sektörler yapı açısından önemli farklılıklar göstermektedir. Türkiye’nin ihracatında hala emek-yoğun ve nispeten düşük teknoloji gerektiren sektörlerin ağırlığı hissedilirken, dünya ihracatında ileri teknoloji içeren, bilgi yoğun ve katma değeri yüksek sektörlerin ilk sıraları aldığı görülmektedir. (Tablo-4)

Tablo 4- Türkiye’nin İhracat Performansı (Milyon $)

 Kaynak: International Trade Center (1999) http://www.intracen.org/itc/services/ rau/turk-t.pdf

Tablo 4’de görüldüğü gibi, işgücü yoğun ürünler ihracat içinde yaklaşık yüzde 43’lük bir paya sahiptir. Teknoloji yoğun ürünlerin ise toplam ihracat içinde ancak %9 payı bulunmaktadır. Dolayısıyla, gelecek yıllarda dünya pazarlarında rekabet etmek ve ihracatını artırmak isteyen Türkiye'nin mutlaka dünyadaki değişime uygun olarak, katma değeri yüksek, sermaye ve bilgi yoğun, ileri teknolojili sektörlere doğru yönelmesi zorunluluğu ortaya çıkmaktadır.

Ülkeler itibariyle ihracat rakamlarını incelediğimizde Almanya’nın uzun yıllardır ihracat açısından birinci pazar olduğu görülmektedir. 1990 yıllardan beri sürekli artış gösteren Almanya ihracatı 5,5 milyar dolar düzeyine yükselmiştir. Ancak, toplam ihracat içindeki payına bakıldığında 1990’lı yılların başında toplam ihracat içinde yüzde 23,3 olan pay,  2000 yılında yüzde 18,6 düzeyine düşmüştür. İhracat açısından en iyi ikinci partner ise ABD’dir. Bu ülkeye gerçekleştirilen ihracat 2000 yılında yüzde 28,7 gibi yüksek bir oranda artarak 3,1 milyar dolar seviyesine ulaşmıştır. 1990 yılında bu değer 968 milyon dolar iken toplam ihracat içindeki payı yüzde 7,5 civarındaydı. 2000 yılında ise ulaşılan 3,1 milyar dolarlık ihracat ile ABD’nin toplam ihracat içindeki payı 11,3’e yükselmiştir. (Tablo-5)

Tablo 5- İhracatta İlk 10 Ülke

Kaynak: DTM, İstatistikler, http://www.dtm.gov.tr/ead/ticaret/trk00/dstic00tablo_22.xls

Yeni ekonominin katılımına zorunlu kıldığı ekonomik entegrasyonlara göre ihracat incelendiğinde Avrupa’nın oldukça önemli bir konuma sahiptir. Özellikle, Avrupa Birliği bu bölgede ticaret hacmimizin yüksek seyrettiği grubu oluşturmaktadır. NAFTA (ABD, Kanada, Meksika) ülkelerine ihracatta belirgin bir artış görülmektedir. Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) ülkelerine yapılan ihracat 1999 yılında yüzde 42,5 oranında düşerek 1,5 milyar dolar olarak gerçekleşmiş, 2000 yılında yaşanan yüzde 7,6 oranındaki artış ile ihracat 1,6 milyar dolara ulaşmıştır. (Tablo-6)

Tablo 6- İhracatın Ülke Grupları İtibariyle Dağılımı (Milyon Dolar)

Kaynak: DİE, Dış Ticaret İstatistikleri, www.die.gov.tr

Kaynak: Prof.Dr. C.Can Aktan, Yrd.Doç.Dr.Emin Çivi ve Yrd.Doç.Dr.İstiklal Y. Vural " İhracat Stratejisi", (II. Muhammet Külünk İhracat Araştırmaları Yarışması, Birincilik Ödülü.)