Çok uluslu
şirketlerin gücünü nispeten çok daha yeni bazı ilave istatistiki
verilerle daha ayrıntılı olarak incelemekte yarar görüyoruz.
Globalleşme süreciyle
birlikte global düzeyde çok uluslu şirketlerin sayısı ve etkinliği
önemli ölçüde artmaktadır. Bu şirketlerin dünya ekonomisindeki
rollerinin artması uluslararası üretimin de artmasına yol
açmaktadır. Çok uluslu şirketlerin dünyadaki toplam sayısı 65 bine
ve bağlı şirketlerin sayısı 850 bine yükselmiştir. Çok uluslu
şirketlerin ekonomik güçleri ve etkinliklerini değerlendirmek için
elimizde çok sayıda gösterge bulunmaktadır: yabancı bağlı şirketler
1990’da 24 milyon kişi istihdam ederken bu rakam 2001’de 54 milyona
yükselmiş; 1990’da dünya ihracatı kadar satış yapan bu şirketler
2001’de dünya ihracatının üç katı kadar satış gerçekleştirmişler ve
dolaysız yabancı sermaye stoku aynı dönem içerisinde 1,7 trilyon
Dolardan 6,6 trilyona yükselmiştir (UNCTAD, 2002).
Dolaysız yabancı
yatırımlar ile firmaların büyüklüğü arasında doğrudan bir ilişki söz
konusudur. En büyük 50 çok uluslu şirket dolaysız yabancı
yatırımların yarıdan fazlasını gerçekleştirmektedir ve bu oran bazı
ülkelerde % 90’ı aşmaktadır (UNCTAD, 2000:71). Bu nedenle BM Ticaret
ve Kalkınma Konferansı (UNCTAD) 1990 yılından beri her yıl bankalar
ve mali kuruluşlar hariç dünyanın en büyük 100 çok uluslu şirketi
ile ilgili verileri yayınlamaktadır. UNCTAD, çok uluslu şirketlerin
devletleraşırı faaliyetlerini yayınladığı transnasyonalite indeksi
ile ölçmeye çalışmaktadır. Bu indeks, çok uluslu şirketlerin yabancı
varlıklarının toplam varlıklarına oranı, yabancı ülkelerdeki
satışlarının toplam satışlarına oranı ve yabancı ülkelerdeki
istihdamın toplam istihdamına oranının ortalamasına dayalı olarak
belirlenmektedir.
Çok uluslu en büyük 100
şirketin toplam varlıkları 1998 yılında bir önceki yıla kıyasla % 7
artarak 1.9 trilyon $’a ulaşmıştır. Merkezi Avrupa Birliği
ülkelerinde olan çok uluslu şirketlerin en büyük 100 çok uluslu
şirketlerin toplam yabancı varlıkları içindeki payı % 2.3 artarak %
43.2’ye yükselirken Japonya ve Kuzey Amerika % 49.8’lik payı ile
konumlarını muhafaza etmektedir (Tablo 2.). Bu şirketler tarafından
yabancı ülkelerde gerçekleştirilen toplam satış tutarı 1998’de 2.1
trilyon dolara ulaşmıştır. Günümüzde çok uluslu şirket sayısı 65
bin, yabancı bağlı şirket sayısı ise 850 bin civarındadır
(Tablo-3.). Yabancı bağlı şirketlerin çalıştırdığı işçi sayısı 1990
yılında 24 milyon iken bu sayı 2001’de 54 milyona yükselmiş; 1990’da
dünya ihracatı kadar satış yaparken toplam satışları 2001’de dünya
ihracatının yaklaşık üç katına (19 trilyon $) çıkmış ve bu şirketler
2001’de dünya ihracatının 1/3’ünü, dünya gayri safi yurtiçi
hasılasının ise 1/10’unu gerçekleştirir hale gelmişlerdir. Dolaysız
yabancı sermaye yatırımları ise aynı dönem içerisinde 1.7 trilyon
$’dan 6.6 trilyona yükselmiştir (UNCTAD, 2002:xv). Bu resim
içerisinde bankalar ve mali kuruluşlar hariç dünyanın en büyük 100
çok uluslu şirketin payı son derece yüksektir. Bu şirketler, yabancı
bağlı şirketlerin toplam satış ve istihdamının yarısından fazlasını
gerçekleştirmektedirler. Bu şirketler 2001 yılında yabancı
varlıklarını % 20, yabancı ülkelerde yarattıkları istihdam hacmini %
19 ve satışlarını % 15 artırarak büyümeye devam ettiler (UNCTAD,
2002:xvi).
Tablo 2. En Büyük 100
Çok Uluslu Şirket
Ülkeler |
Ortalama
Transnasyonalite İndeksi |
En Büyük 100
Şirketin Yabancı Varlıkları Toplamındaki Payı (%) |
Şirket Sayısı |
1990 |
1997 |
1998 |
1990 |
1997 |
1998 |
1990 |
1997 |
1998 |
Avrupa Birliği |
56.7 |
62.5 |
61.5 |
45.5 |
40.9 |
43.2 |
48 |
45 |
47 |
Fransa |
50.9 |
58.4 |
58.8 |
10.4 |
9.8 |
10.5 |
14 |
13 |
12 |
Almanya |
44.4 |
55.7 |
51.4 |
8.9 |
12.7 |
12.6 |
9 |
11 |
12 |
İngiltere |
68.5 |
70.8 |
75.7 |
16.8 |
11.2 |
12.3 |
12 |
11 |
10 |
Hollanda |
68.5 |
77.7 |
73.1 |
8.9 |
7.3 |
7.2 |
4 |
5 |
5 |
İtalya |
38.7 |
47.0 |
48.2 |
3.5 |
3.2 |
2.7 |
4 |
3 |
4 |
İsveç |
71.7 |
70.1 |
72.8 |
2.7 |
1.6 |
1.9 |
5 |
3 |
4 |
Diğer
a |
20.1 |
30.7 |
34.2 |
1 |
0.4 |
1.3 |
1 |
1 |
2 |
Kuzey Amerika |
41.2 |
47.9 |
46.2 |
32.5 |
35.1 |
35.3 |
30 |
30 |
29 |
ABD |
38.5 |
44.2 |
41.6 |
31.5 |
32.4 |
32.9 |
28 |
27 |
26 |
Kanada |
79.2 |
81.2 |
86.7 |
1 |
2.7 |
2.4 |
2 |
3 |
3 |
Japonya |
35.5 |
39.5 |
38.7 |
12 |
15.7 |
14.5 |
12 |
17 |
17 |
Diğer Ülkelerb |
|
74.8 |
73.8 |
10 |
8.3 |
7.7 |
10 |
8 |
7 |
Toplam |
|
55.4 |
54.0 |
100 |
100 |
100 |
100 |
100 |
100 |
Kaynak:
UNCTAD, (2000:76).
|
Merkezi ilgili
bölgede olan ana şirket sayısı |
İlgili bölgede
yerleşik bağlı şirket sayısı |
Batı Avrupa1 |
50 250 |
100 825 |
Kuzey Amerika2 |
4 985 |
23 200 |
Diğer GÜ’ler3 |
4 685 |
6 915 |
GOÜ’ler |
13 492 |
494 900 |
Dünya |
64 592 |
851 167 |
1
Gibraltar, İzlanda, Malta, Norveç, İsviçre ve AB ülkeleri;
2 Kanada ve
ABD; 3
Avusturalya, İsrail, Japonya ve Yeni Zelanda.