ÇOKULUSLU ŞİRKETLERİN GÜCÜ

COŞKUN CAN AKTAN & İSTİKLAL Y. VURAL

 

 

 

 

 

Çok uluslu şirketlerin gücünü nispeten çok daha yeni bazı ilave istatistiki verilerle daha ayrıntılı olarak incelemekte yarar görüyoruz. Globalleşme süreciyle birlikte global düzeyde çok uluslu şirketlerin sayısı ve etkinliği önemli ölçüde artmaktadır. Bu şirketlerin dünya ekonomisindeki rollerinin artması uluslararası üretimin de artmasına yol açmaktadır. Çok uluslu şirketlerin dünyadaki toplam sayısı 65 bine ve bağlı şirketlerin sayısı 850 bine yükselmiştir. Çok uluslu şirketlerin ekonomik güçleri ve etkinliklerini değerlendirmek için elimizde çok sayıda gösterge bulunmaktadır: yabancı bağlı şirketler 1990’da 24 milyon kişi istihdam ederken bu rakam 2001’de 54 milyona yükselmiş; 1990’da dünya ihracatı kadar satış yapan bu şirketler 2001’de dünya ihracatının üç katı kadar satış gerçekleştirmişler ve dolaysız yabancı sermaye stoku aynı dönem içerisinde 1,7 trilyon Dolardan 6,6 trilyona yükselmiştir (UNCTAD, 2002).

Dolaysız yabancı yatırımlar ile firmaların büyüklüğü arasında doğrudan bir ilişki söz konusudur. En büyük 50 çok uluslu şirket dolaysız yabancı yatırımların yarıdan fazlasını gerçekleştirmektedir ve bu oran bazı ülkelerde % 90’ı aşmaktadır (UNCTAD, 2000:71). Bu nedenle BM Ticaret ve Kalkınma Konferansı (UNCTAD) 1990 yılından beri her yıl bankalar ve mali kuruluşlar hariç dünyanın en büyük 100 çok uluslu şirketi ile ilgili verileri yayınlamaktadır. UNCTAD, çok uluslu şirketlerin devletleraşırı faaliyetlerini yayınladığı transnasyonalite indeksi ile ölçmeye çalışmaktadır. Bu indeks, çok uluslu şirketlerin yabancı varlıklarının toplam varlıklarına oranı, yabancı ülkelerdeki satışlarının toplam satışlarına oranı ve yabancı ülkelerdeki istihdamın toplam istihdamına oranının ortalamasına dayalı olarak belirlenmektedir.

Çok uluslu en büyük 100 şirketin toplam varlıkları 1998 yılında bir önceki yıla kıyasla % 7 artarak 1.9 trilyon $’a ulaşmıştır. Merkezi Avrupa Birliği ülkelerinde olan çok uluslu şirketlerin en büyük 100 çok uluslu şirketlerin toplam yabancı varlıkları içindeki payı % 2.3 artarak % 43.2’ye yükselirken Japonya ve Kuzey Amerika % 49.8’lik payı ile konumlarını muhafaza etmektedir (Tablo 2.). Bu şirketler tarafından yabancı ülkelerde gerçekleştirilen toplam satış tutarı 1998’de 2.1 trilyon dolara ulaşmıştır. Günümüzde çok uluslu şirket sayısı 65 bin, yabancı bağlı şirket sayısı ise 850 bin civarındadır (Tablo-3.). Yabancı bağlı şirketlerin çalıştırdığı işçi sayısı 1990 yılında 24 milyon iken bu sayı 2001’de 54 milyona yükselmiş; 1990’da dünya ihracatı kadar satış yaparken toplam satışları 2001’de dünya ihracatının yaklaşık üç katına (19 trilyon $) çıkmış ve bu şirketler 2001’de dünya ihracatının 1/3’ünü, dünya gayri safi yurtiçi hasılasının ise 1/10’unu gerçekleştirir hale gelmişlerdir. Dolaysız yabancı sermaye yatırımları ise aynı dönem içerisinde 1.7 trilyon $’dan 6.6 trilyona yükselmiştir (UNCTAD, 2002:xv). Bu resim içerisinde bankalar ve mali kuruluşlar hariç dünyanın en büyük 100 çok uluslu şirketin payı son derece yüksektir. Bu şirketler, yabancı bağlı şirketlerin toplam satış ve istihdamının yarısından fazlasını gerçekleştirmektedirler. Bu şirketler 2001 yılında yabancı varlıklarını % 20, yabancı ülkelerde yarattıkları istihdam hacmini % 19 ve satışlarını % 15 artırarak büyümeye devam ettiler (UNCTAD, 2002:xvi).

Tablo 2. En Büyük 100 Çok Uluslu Şirket

 

 

 

Ülkeler

Ortalama Transnasyonalite İndeksi

En Büyük 100 Şirketin Yabancı Varlıkları Toplamındaki Payı (%)

Şirket Sayısı

1990

1997

1998

1990

1997

1998

1990

1997

1998

Avrupa Birliği

56.7

62.5

61.5

45.5

40.9

43.2

48

45

47

 Fransa

50.9

58.4

58.8

10.4

9.8

10.5

14

13

12

Almanya

44.4

55.7

51.4

8.9

12.7

12.6

9

11

12

İngiltere

68.5

70.8

75.7

16.8

11.2

12.3

12

11

10

Hollanda

68.5

77.7

73.1

8.9

7.3

7.2

4

5

5

İtalya

38.7

47.0

48.2

3.5

3.2

2.7

4

3

4

İsveç

71.7

70.1

72.8

2.7

1.6

1.9

5

3

4

Diğer a

20.1

30.7

34.2

1

0.4

1.3

1

1

2

Kuzey Amerika

41.2

47.9

46.2

32.5

35.1

35.3

30

30

29

ABD

38.5

44.2

41.6

31.5

32.4

32.9

28

27

26

Kanada

79.2

81.2

86.7

1

2.7

2.4

2

3

3

Japonya

35.5

39.5

38.7

12

15.7

14.5

12

17

17

Diğer Ülkelerb

73.0

74.8

73.8

10

8.3

7.7

10

8

7

Toplam

51.1

55.4

54.0

100

100

100

100

100

100

a              Finlandiya, İspanya ve Belçika.

b              İsviçre, Avustralya, Venezuela, Yeni Zelanda, Kore ve Norveç.

Kaynak: UNCTAD, (2000:76).

 

 

Tablo 3. Çok Uluslu Şirketler ile Bağlı Şirketlerin Sayısı

 

Merkezi ilgili bölgede olan ana şirket sayısı

İlgili bölgede yerleşik bağlı şirket sayısı

Batı Avrupa1

50 250

100 825

Kuzey Amerika2

4 985

23 200

Diğer GÜ’ler3

4 685

6 915

GOÜ’ler

13 492

494 900

Dünya

64 592

851 167

1  Gibraltar, İzlanda, Malta, Norveç, İsviçre ve AB ülkeleri; 2 Kanada ve ABD; 3  Avusturalya, İsrail, Japonya ve Yeni Zelanda.

Kaynak: UNCTAD, 2002:272.

1990 yılında dünyanın en büyük 100 şirketinin 90’ının şirket merkezi Avrupa Birliği, Japonya ve ABD’nde iken 1998 yılında da aynı eğilim sürmektedir (UNCTAD, 2000:72-74). Öte yandan, 2001 yılında toplam çok uluslu şirketlerin % 65’inin merkezi bu ülkelerde bulunmakta ve GOÜ’lerin payı ise 1990’dan günümüze yavaş bir şekilde artarak 2001’de % 20’ye ulaşmış bulunmaktadır. 2001 yılında merkezi GOÜ’lerde olan beş firma en büyük 100 çok uluslu şirket arasında yer almaktadır: Hutchinson Whampa (Hong Kong), Petronas (Malezya), Cemex (Meksika), Petroleos de Venezuela (Venezuela) ve LG Electronics (Kore) (UNCTAD, 2002:xvi).

 

 

© 2005, C.C.Aktan ve İstiklal Y. Vural