Prof.Dr.Coşkun Can Aktan
Aşağıda lisans-üstü (yüksek lisans ve doktora) eğitiminde kalitenin arttırılmasına yönelik geliştirdiğim somut çözüm önerilerini sunuyorum. Ülkemizde kalıcı bir yüksek öğretim reformuna katkıda bulunmak amacıyla hazırlanan bu çözüm önerilerinin başta üniversite öğretim üyeleri olmak üzere kamuoyunda tartışılmasını, yapıcı görüş ve önerilerle geliştirilmesini temenni ediyorum.
***
Lisans-üstü eğitim öğrenci seçme ve yerleştirme sınavı Üniversiteler Arası Kurul’un koordinatörlüğünde yapılmalı.
Lisans-üstü eğitim öğrenci seçme ve yerleştirme sınavı, merkezi yabancı dil sınavı (ÜDS) ve merkezi bilim sınavı (LES) olmak üzere iki sınavdan oluşmalı.
ÜDS ve LES sınav sonuçlarının belirli yüzdeleri birleştirilerek öğrenci yerleştirme merkezi olarak gerçekleştirilmeli.
Ayrıca mülakat sınavı yapılmamalı.
Gerekçe: Halen mevcut sistemde liyakat ilkesi dikkate alınmamaktadır. Lisan-üstü giriş sınavlarının (yabancı dil sınavı, bilim sınavı ve mülakat sınavı) Enstitü’ler tarafından oluşturulan jüriler tarafından yapılması bilgi ve liyakat ilkelerinin gözardı edilmesine yol açabilmektedir.
-Lisans-üstü ders programları “en iyi uygulamalar” (bencmarking) tekniğinden yararlanarak tespit edilmeli. Anabilim dalları ders programlarında tüm üniversiteler arasında paralellikler olmalı. Tekdüzeliğin sakıncaları gözardı edilmemeli, fakat bununla birlikte keyfi dersler konulması da önlenmeli. Bu konuda alternatif ders seçimlerine imkan sağlayacak standardizasyona gidilmeli.
Gerekçe: Halen mevcut sistemde çok ciddi sorunlar var: Dersler bölüm başkanlıkları tarafından keyfi olarak belirlenebiliyor. Günün koşullarını dikkate almayan dersler devam ettiriliyor. Öğrenciye yarar kıstası dikkate alınmıyor. Ek ders ücreti almak için her bölüm, ancak kendi kadrolarına dahil olan öğretim üyelerine uygun dersler koymayı tercih ediyorlar.
-Derslerin konusunda uzman akademisyenler tarafından verilmesi sağlanmalı.
-Lisans-üstü dersler daha ileri akademik ünvana sahip olan akademisyenler tarafından verilmeli. Profesör ve doçent ünvanına sahip akademisyenler lisans-üstü derslerde öncelikle görevlendirilmeli. Yardımcı doçent ve öğretim görevlisi ünvanlarına sahip olanlar ağırlıklı lisans derslerini yürütmeli.
-Derslerin mutlaka dersanelerde verilmesi sağlanmalı.
-Derslerin ciddiyetle yapılıp yapılmadığı denetlenmeli.
Gerekçe:
-Halen bir çok üniversitede dersler öğretim üyelerinin çalışma odalarında yapılıyor.
-Derslerin gerçekten yapılıp yapılmadığı kontrol edilmiyor.
Tez danışmanlarının ataması Enstitü’ler[i] tarafından akademisyenlerin uzmanlık alanlarına göre belirlenecek bir veri bankası yardımıyla “tesadüfi seçme” (random selection) yöntemi ile yapılmalı.
Öncelikle Profesör ve Doçent ünvanına sahip akademisyenler tez danışmanı olarak atanmalı.
Doktora tez danışmanlıkları ağırlıklı olarak profesör ünvanına sahip akademisyenlere verilmeli.
Araştırma görevlilerinin tez danışmanlıkları bağlı oldukları anabilim dikkate alınarak öncelikli olarak profesör ve doçent ünvanına sahip akademisyenlere verilmeli.
Öğretim üyelerinin üzerindeki danışman sayıları adil olarak dağıtılmalı. Bu konuda şeffaflık sağlanmalı.
Gerekçe: Halen bazı üniversitelerde yüksek lisans ve doktora tez danışmanları, anabilim dalı başkanının ya da bölüm başkanının teklifi dikkate alınarak Enstitü tarafından atanmaktadır. Danışman atamalarında kişisel takdirlere başvurulması kayırma-kollama eğilimlerini arttırmaktadır. Danışman teklifinde bulunan yöneticiler takdir haklarını istismar edebilmekte, akrabalık-eş-dost vs. nedenlerle kendilerine yakın olan öğrencilerin danışmanlıklarını kendi üzerlerine alabilmektedirler.
Öte yandan bazı enstitülerde danışman atamalarında geliştirilen bazı formlar kullanılmakta, bu formlarda öğrencilerin çalışmayı arzu ettikleri öğretim üyelerinin isimleri talep edilmekte ve daha sonra anabilim dalı başkanı ya da bölüm başkanının teklifi enstitüye ulaştırılmaktadır. Atama enstitü tarafından yapılmaktadır. Bu uygulama da uygulamada çok ciddi sorunlara (öğrencinin kendi çıkarına uygun danışman talep etmesi, danışmanlık görevini layıkıyla yapan öğretim üyelerinin dışlanması vs.) yol açmaktadır.
5.Lisans Üstü Yeterlik Sınavları ve Tez Savunmalarında Jüri Teşkili
Jürilerin teşkilinde mutlaka tez konusunda uzman akademisyenler görevlendirilmeli.
Öğretim üyelerinin uzmanlık alanları tespit edilerek Enstitü’ler bünyesinde bir Veri Bankası oluşturulmalı.
Jürilerin teşkilinde bu veri bankasından yararlanılmalı.
Jürilerin seçiminde keyfilikler ve kayırmalar mutlaka sone erdirilmeli.
Enstitü veya Bölüm Başkanlıklarının takdirlerine dayalı olarak jüri belirlenmesine son verilmeli.
Danışman, bölüm başkanı ya da anabilim dalı başkanının jüri üyelerinin belirlenmesinde söz sahibi olmamalı.
Jüriler mutlaka Enstitüler tarafından gizlilik içerisinde ve uzmanlıklar esas alınarak belirlenmeli.
Tez konularının mümkün olduğu ölçüde daha önce üzerinde çalışılmamış bir konuda yapılmasına özen gösterilmeli. Özellikle doktora tez konularının belirlenmesinde gereken ciddiyet gösterilmeli.
Üniversitelerde lisans-üstü eğitim yaparak Bilim Uzmanı ve Doktora ünvanı kazanan kişilerin daha sonra yazdıkları tezlerin bilimsel araştırma ahlakına uygun olmadığı tespit edildiği takdirde verilen ünvanlar iptal edilmelidir. Bu konuda Üniversiteler Arası Kurul bünyesinde “Akademik Etik Konseyi” ya da “Akademik Etik Kurulu” oluşturulmalı ve bu konsey ya da kurula yapılacak başvurular şikayette bulunanın ismi saklı tutularak sonuçlandırılmalıdır.
Gerekçe: Bugüne değin üniversitelerde gayri-ciddi ve gayri-ahlaki yüksek lisans ve doktora tezlerinin yazıldığı ve tezlerin deyim yerindeyse “düzmece jüriler”in onayından geçtiği bilinmektedir. Bilim Uzmanlığı ve Doktora ünvanlarının saygınlığını tesis etmek için gerektiğinde etik yönünden inceleme ve soruşturma yürütülebilmelidir. Çok açık olarak bilimsel araştırma hırsızlığı (plagiarism) tespiti durumunda verilen bilim uzmanlığı ve doktora ünvanı iptal edilmeli ve Akademik Etik Konseyi’nin kararı bu konuda hazırlanacak bir web sayfasında ifşa edilmelidir.
Ülkemizde halen lisan-üstü eğitim ve öğretim Sağlık, Fen ve Sosyal Bilimleri Enstitüleri tarafından yürütülmektedir. Bu sistemden vazgeçilmeli ve yüksek lisans ve doktora eğitimleri her fakülte bünyesinde oluşturulacak Lisans-Üstü Eğitim Bölümü tarafından yürütülmelidir.
Gerekçe: Bugün bir çok üniversitede lisans-üstü eğitimler zaten fiili olarak fakülteler bünyesinde yürütülmektedir. Birbirinden oldukça uzak mekanlarda bulunan fakültelerde yapılan lisans-üstü eğitimlerin layıkıyla yapılıp yapılmadığı hiçbir şekilde denetlenememekte, sadece idari işlemler Enstitüler’de yürütülmektedir. Fakülte dekanları ise görev ve sorumluluk alanı içinde olmayan alana doğal olarak karışmamaktadır. Bu yanlış sistemin mutlaka değişmesi gerekmektedir.
[i] Önemle belirtelim ki, Enstitü’lerin tamamen kaldırılarak lisans-üstü eğitimle ilgili tüm hizmetlerin Dekanlıklara devredilmesini düşünüyoruz. Burada konudan uzaklaşılmaması için “Enstitü” kavramı kullanılmıştır.